Wyklęci

17 września 1995 r. na frontonie stalowowolskiej konkatedry pw. Matki Bożej Królowej Polski odsłonięto tablicę poświęconą walczącym z sowieckim NKWD, komunistycznym UB i KBW w Kuryłówce, Nowym Narcie i Lipowcu. Znajdują się na niej nazwiska dowódców tych oddziałów, których nazwiska opluwała komunistyczna propaganda, skazywano je na zapomnienie.

Tablica miała oddać sprawiedliwość oddziałom antykomunistycznej partyzantki szkalowanym w czasach PRL i określanych jako bandy. Uroczystość zgromadziła wielu kombatantów podziemia niepodległościowego oraz ludność Stalowej Woli i okolicy.

Dlaczego?
Wypędzenie Niemców i wejście Rosjan w lecie 1944 roku na teren Rzeszowszczyzny nie oznaczało spokoju dla członków antyniemieckiej konspiracji, niezwiązanej z PPR. Wkrótce NKWD zaczęło poszukiwać akowców i osadzać ich w obozach i więzieniach. Szukanie bezpiecznego miejsca w tzw. wojsku Berlinga, czyli armii podporządkowanej Sowietom i PKWN, okazało się dla akowców złudne. Z wojska zabierano tych wszystkich, o których informacja wojskowa dowiedziała się, że należeli do AK, NOW czy NSZ. Również bezpiecznie nie czuli się żołnierze Batalionów Chłopskich, które nie współpracowały z komunizującą Armią Ludową. Dla akowców i członków NOW pozostała więc dalsza konspiracja i walka, która w istocie, wobec przeważającej siły sowieckiej, była beznadziejna. Wierni jednak przysiędze trwali w oporze przeciw wprowadzanej „władzy ludowej” wspieranej przez sowiecką armię oraz, jak wtedy się określało, nowemu okupantowi – Armii Czerwonej. W pierwszych miesiącach 1945 roku powstawały oddziały partyzanckie. Ich członkami byli zarówno żołnierze podziemia antyniemieckiego jak też dezerterzy z Ludowego Wojska Polskiego niechcący walczyć ze swymi dawnymi kolegami z konspiracji ani służyć władzy narzuconej przez Związek Sowiecki.

W marcu 1945 roku komendant okręgu Narodowej Organizacji Wojskowej na Rzeszowszczyźnie Kazimierz Mirecki „Żmuda” utworzył komendę oddziałów leśnych, której podporządkowało się siedem oddziałów partyzanckich. W kwietniu na jej czele stanął Franciszek Przysiężniak „Ojciec Jan”. Pod jego dowództwem partyzanckie poddziały „Wołyniaka”, „Radwana” i „Majki” stoczyły 6 maja 1945 r. zwycięską bitwę z wojskami NKWD pod Kuryłówką.

„Ojciec Jan”
Franciszek Przysiężniak urodził się w 1909 roku w Krupem w powiecie krasnystawskim. Po ukończeniu szkoły powszechnej podjął naukę w gimnazjum w Krasnymstawie, którą zakończył, uzyskując maturę w Brodnicy, gdzie jego rodzice przeprowadzili się kupiwszy tam majątek ziemski. Służbę wojskową odbył w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. W obliczu wybuchu wojny zgłosił się już jako oficer na ochotnika do 16. pułku artylerii lekkiej w Grudziądzu. Walczył w kampanii wrześniowej. Po kapitulacji w końcu września 1939 r. dostał się do niemieckiej niewoli pod Tomaszowem Lubelskim, z której zbiegł w rejonie Ostrowca Świętokrzyskiego. W tym mieście został zaprzysiężony do Związku Walki Zbrojnej. W obawie przed aresztowaniem przez Niemców przeniósł się w rodzinne strony koło Izbicy. Tam nawiązał kontakt z NOW i został oficerem organizacyjnym komendy powiatowej w Krasnymstawie. W końcu lata aresztowany przez Niemców zdołał zbiec. Pobyt na tym terenie stał się niemożliwy, komendant okręgu lubelskiego NOW Adam Mirecki zlecił mu zorganizowanie oddziału partyzanckiego w Lasach Janowskich. Jego nieliczna grupa partyzancka zaczęła działać już w 1942 roku. W marcu 1943 roku liczyła około czterdziestu partyzantów. W maju 1943 r. razem z grupą Aleksandra Szklarka zaatakował majątek niemiecki w Groblach. W tym starciu Przysiężniak został ranny. Po rekonwalescencji przejął z powrotem dowodzenie. W drugiej połowie 1943 roku stoczył kilka potyczek z Niemcami; pod Hutą Deręgowską, Ujściem, Dąbrowicą, Golcami i w Grabie, z Ukraińcami w Bukowinie i Biszczy. Wiosną 1944 roku współdziałał z sowieckimi oddziałami partyzanckimi Werszyhory, Nadielina, Sankowa, Wasilenki, Jakowlewa, Szangina i polsko-sowiecką grupą Mikołaja Kunickiego. W tym czasie oddział Przysiężniaka uczestniczył w różnych akcjach m.in. w rozbiciu posterunku Luftwaffe, rozbiciu magazynów żywnościowych w Ulanowie, wysadzeniu stacji rozrządowej w Rozwadowie, ataku na nasycalnię podkładów w Lipie. Oddział uczestniczył także w bitwie na Porytowych Wzgórzach w czerwcu 1944 r. F. Przysiężniak na rozkaz komendanta okręgu NOW po wejściu Armii Czerwonej w końcu lipca 1944 r. zdemobilizował oddział.

Po wojnie był nękany przez nowe władze i musiał się ukrywać. W końcu marca 1945 r. UB zastrzeliło jego żonę będącą w ciąży i to zadecydowało o objęciu przez niego komendy oddziałów leśnych. Dowodził walką z NKWD pod Kuryłówką w maju 1945 r. Po rozwiązaniu komendy w sierpniu 1945 r. wyjechał na Pomorze. Powołano go tam na komendanta konspiracyjnego okręgu pomorskiego Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. Odwołany ze stanowiska wyjechał do Gdańska i tam zamieszkał. Został aresztowany w maju 1946 r. w Gdańsku. Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie skazał go w styczniu 1947 r. na karę 4 lat więzienia, potem po amnestii został zwolniony w marcu tegoż roku. Wtedy ujawnił się w Wojewódzkim Urzędzie Bezpieczeństwa w Rzeszowie i rozpoczął pracę zarobkową. Mimo że nie tkwił w żadnej organizacji podziemnej został ponownie aresztowany we wrześniu 1948 r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie skazał go na 15 lat więzienia. Dzięki rewizji prezesa Najwyższego Sądu Wojskowego wyrok złagodzono do 6 lat. Z więzienia zwolniono go 24 grudnia 1954 r. Osiedlił się w Jarosławiu i tam zmarł 30 września 1975 r. Żegnały go tysiące ludzi. Spoczywa na cmentarzu w Jarosławiu.

„Tarzan”
Tadeusz Gajda „Tarzan” urodził się w 1923 roku w Charzewicach. W czasie okupacji tkwił w konspiracji NOW. W 1944 r. był członkiem antyniemieckiego oddziału partyzanckiego „Ojca Jana”. Po wojnie znalazł się w wojsku tworzonym przez PKWN dowodzonym przez gen. Berlinga. Zagrożony aresztowaniem przez NKWD zdezerterował i w kwietniu 1945 roku utworzył antykomunistyczny oddział partyzancki. Składał się on w dużej części z dezerterów, którzy w obawie przed aresztowaniem za akowską przeszłość lub z wierności wobec rozkazu AK o niestawaniu do poboru, uciekali i zaciągali się do niepodległościowej partyzantki. Przeprowadzał on akcje w powiecie niżańskim i tarnobrzeskim; rozbrajając posterunki milicji i milicjantów, ścierając się z UB. Likwidował grasujących bandytów i złodziei, przeprowadzał rekwizycje wśród peperowców i współpracujących z komunistyczną władzą chłopów. W lipcu 1945 roku stoczył walkę z pacyfikującym Zasanie oddziałem LWP w Lipowcu. Oddział został zdemobilizowany w kwietniu 1946 roku. W sierpniu 1946 roku Tadeusz Gajda został aresztowany w Tarnowie i przez wojskowy sąd skazany na karę śmierci. Wyrok został wykonany w więzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie 14 października 1946 r. T. Gajda został pogrzebany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

„Radwan”
Bronisław Gliniak „Radwan” pochodził z Wiązownicy pow. jarosławski. Po wejściu Sowietów utworzył oddział partyzancki wczesną wiosną 1945 roku. Wśród żołnierzy część przybyła z Lwowskiego, potem oddział zasilili dezerterzy z LWP. Gliniak działał przede wszystkim w powiecie jarosławskim i przeworskim. Głównym zadaniem oddziału była obrona ludności polskiej przed atakami UPA na jarosławskim Zasaniu. „Radwan” brał udział w odparciu ataku kurenia UPA Iwana Szpontaka „Żeleźniak”, jaki ten przypuścił na Wiązownicę 17 kwietnia 1945 r., mordując ponad stu mieszkańców tej wsi. Gdyby nie akcja jego oddziału Wiązownica spłonęłaby całkowicie, a większość mieszkańców wymordowana. Potem „Radwan” walczył razem z innymi oddziałami NOW pod Kuryłówką z wojskiem NKWD. W lipcu 1945 roku zgodnie z rozkazem komendanta okręgu oddział „Radwana” został. Gliniak przeniósł się na Śląsk a potem przez „zieloną granicę” przedostał się na Zachód. Mieszkał w USA i tam zmarł.

„Majka”
Na początku marca 1945 r. Stanisław Pelczar „Majka” zorganizował oddział, który w końcu kwietnia liczył czterdziestu ludzi. Prowadził akcje w powiecie niżańskim, łańcuckim i kolbuszowskim. Wspólnie z „Wołyniakiem” walczył z UPA; w marcu 1945 roku stoczył walkę z Ukraińcami w Cieplicach, 19 marca w Kulnie. 18 kwietnia 1945 r. współuczestniczył w odwetowej akcji w Piskorowicach, brał udział w rozbiciu oddziałów UPA w Dobrej i Dobczy. Walczył wraz z innymi oddziałami 6 maja 1945 r. z NKWD pod Kuryłówką. Potem przeniósł swe działania na lewą stronę Sanu, m.in. rozbił posterunek milicji w Raniżowie.

Stanisław Pelczar urodził się w 1916 roku we Lwowie w rodzinie robotniczej. Przed wojną pracował w rodzinnym mieście. W latach 1937-39 służył w Korpusie Ochrony Pogranicza w Wilejce. Uczestniczył w kampanii wrześniowej w II Dywizji Piechoty Górskiej. Po rozbiciu dywizji przez wojska niemieckie dostał się do niewoli, z której zbiegł podczas transportu. Wrócił do Lwowa, tam podjął pracę a równocześnie wszedł do konspiracyjnej organizacji. Wiosną z grupą swoich przyjaciół, w obawie przed aresztowaniem, przedostał się do Leżajska. Działał w NOW. Gdy Niemcy wpadli na trop konspiratorów przedostał się za San do obozu „Ojca Jana”. Uczestniczył w większości akcji oddziału, m.in. w walce pod Golcami, Grabą, Sierakowem. W kwietniu 1944 roku został skierowany do oddziału polsko-sowieckiego Mikołaja Kunickiego „Mucha”, w którym dowodził specjalną grupą dywersyjną. Potem był znów u „Ojca Jana” aż do rozwiązania oddziału w końcu lipca 1944 roku. Po wejściu Armii Czerwonej wrócił do podziemia, tym razem antykomunistycznego, zorganizował oddział, który po walce z wojskami NKWD w czerwcu 1945 roku, poszedł w rozsypkę. Pelczar został aresztowany przez UB w sierpniu 1945 r. w Piskorowicach na Zasaniu. Sąd Garnizonowy w Przemyślu skazał go na sześć lat więzienia, ale dzięki koligacjom rodzinnym zawiesił wykonanie kary na trzy lata.

Potem przebywał na leczeniu w Świeradowie, następnie zamieszkał na Śląsku, gdzie związał się ze strukturami Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. Organizacja została rozpracowana przez władze, na skutek wejścia do niej funkcjonariuszy UB. Wskutek prowokacji Pelczar został aresztowany w listopadzie 1946 roku. Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach w czerwcu 1947 r. skazał go na 10 lat więzienia. W więzieniu przebywał do 5 kwietnia 1955 r. Potem pracował w Zakładach Przemysłu Bawełnianego w Prudniku. Był dekoratorem w prudnickich zakładach „Frotex”. W 1970 roku zmuszono go do zwolnienia, utrzymywał się z dorywczej pracy, nie mógł otrzymać renty chorobowej. 2 maja 1977 roku popełnił samobójstwo. Pochowano go na cmentarzu w Prudniku. W marcu 2014 r. ekshumowano jego szczątki i przeniesiono na cmentarz w Białej Nyskiej.

„Wołyniak”
Na Zasaniu dużą sławę uzyskał oddział Józefa Zadzierskiego PS. „Wołyniak”, który walczył jeszcze w czasie niemieckiej okupacji a potem po wojnie w obronie ludności polskiej przed UPA oraz z władzą komunistyczną. „Wołyniak” ze swoimi żołnierzami działał w powiecie leżajskim, jarosławskim, niżańskim a także w południowych powiatach Lubelskiego. W grudniu 1944 r. Zadzierski zaczął organizować swoją grupę. Z czasem jego oddział był na Zasaniu najliczniejszy i najsilniejszy, liczył ponad dwustu żołnierzy. Przeprowadził wiele akcji przeciwukraińskich m.in. w Piskorowicach, Dobrej, Dobczy, Cieplicach, Kulnie, walczył z NKWD, potykał się z milicją i UB a także z polskimi formacjami KBW.

Józef Zadzierski urodził się 5 września 1923 roku w Kostopolu na Wołyniu, potem z rodziną mieszkał w Warszawie. Gdy wybuchła wojna, wymknął się z domu zostawiając wiadomość, że idzie walczyć za Polskę. Uczestniczył w walkach z Niemcami jako zwiadowca w armii gen. Franciszka Kleeberga. Dostał się do niewoli na początku października 1939 roku po bitwie pod Kockiem, ale został zwolniony ze względu na wiek. Wkrótce też związał się w Warszawie z antyniemiecką konspiracją. Zagrożony aresztowaniem znalazł się w oddziale „Ojca Jana” (Franciszek Przysiężniak) na Zasaniu w czerwcu 1943 roku. Tu dał się poznać jako znakomity żołnierz. Po przegranej walce oddziału w Grabie w końcu grudnia 1943 roku stanął na czele zbrojnej grupy dyspozycyjnej komendy okręgu NOW, której zadaniem była m.in. walka z Ukraińcami współpracującymi z Niemcami oraz paraliżowanie ruchów Niemców na Zasaniu. Współdziałał z sowiecką partyzantką. W lipcu 1944 roku wskazał sowieckim oddziałom dogodną przeprawę przez San dzięki temu Sowieci weszli do Leżajska 24 lipca praktycznie bez strat. Po wojnie został komendantem milicji w Leżajsku. Mimo zasług dla sowieckiego wojska, aresztowało go NKWD. W końcu listopada 1944 roku znalazł się w transporcie wiozącym żołnierzy polskiego podziemia do sowieckich łagrów. Z pociągu zbiegł i wkrótce znalazł się na Zasaniu. Z młodych ludzi zaczął tworzyć oddział, który chronił ludność przed napadami Ukraińców a także przed złodziejami i grupami bandyckimi. „Wołyniak” dowodził oddziałem partyzantki antykomunistycznej do końca grudnia 1946 roku. Jego oddział walczył z KBW, UB i z sowieckim NKWD. Ranny w potyczce w listopadzie 1946 roku, chory, nie mając szans walki, bo oddział topniał z dnia na dzień, nie widząc wyjścia popełnił samobójstwo w nocy 28 na 29 grudnia 1946 roku w Szegdach na Zasaniu. Jego grób znajduje się na cmentarzu w Tarnawcu na Zasaniu.