Odpowiedzialność prawna rodziców za szkody spowodowane przez dzieci

Grupa nastolatków grała w piłkę na podwórku między blokami. W pewnym momencie jeden z nastolatków kopnął piłkę tak, że wybiła ona szybę w moim mieszkaniu. W jaki sposób mogę w takiej sytuacji dochodzić naprawienia szkody i od kogo? – pyta Czytelnik „Sztafety”.

Dziecko pozostaje pod opieką rodzica (lub opiekuna) aż do uzyskania pełnoletności. Rodzice są przedstawicielami ustawowymi swojego nieletniego dziecka i to oni odpowiedzialni są za zachowanie się małoletniego. Z art. 426 Kodeksu cywilnego wynika, że małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, Wiek 13 lat dotyczy chwili wyrządzenia szkody. Sąd Najwyższy w wyroku z 22 marca 1996 r., sygn. akt II CKN 36/96, podkreślił, że małoletni, który w chwili wyrządzenia szkody nie ukończył 13 lat nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę także wówczas, gdy w chwili wydawania wyroku przez sąd jest już pełnoletni. Jak widać, granica wiekowa wiąże się ściśle z chwilą popełnienia czynu, a zatem zasada zwolnienia z odpowiedzialności obowiązuje również wówczas, gdy nieletni w dniu wydania wyroku przez sąd ma już więcej niż 13 lat.

Szkody spowodowane przez dzieci do lat 13
W sytuacji, gdy szkoda została wyrządzona przez małoletniego w wieku, który nie ukończył 13 lat, do odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez małoletniego ma zastosowanie art. 427 Kodeksu cywilnego. Przepis ten mówi, że kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy przypisać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo, że szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis art. 12 Kodeksu cywilnego mówi, że osoba, która nie ukończyła 13. roku życia, nie posiada zdolności do czynności prawnych. Nie można więc takiej osobie przypisać zarzutu winy, co również potwierdza kodeks cywilny w art. 426: Małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Konsekwencją tego jest niemożność pociągnięcia osoby, która nie ukończyła lat 13 do odpowiedzialności cywilnej za jej czyny, gdyż przepisy traktują osobę, która nie ukończyła 13. roku życia, za niemającą świadomości w zakresie swojego działania, zbyt niedojrzałą psychicznie, aby można było jej przypisać winę. Za taką osobę odpowiedzialność ponoszą jej opiekunowie prawni, czyli najczęściej rodzice. Odpowiedzialność obciąża wówczas osobę sprawującą nad dziećmi opiekę. Jest to tak zwana odpowiedzialność w nadzorze. Jeżeli przykładowo dziecko, które nie ukończyło 13 roku życia, kierując np. rowerem wyrządzi komuś szkodę, albo grając w piłkę rozbije okno, to za szkodę zapłaci w całości rodzic. Rodzic lub osoba sprawująca nadzór lub pieczę nad dzieckiem może jednak się bronić wskazując, że uczyniła zadość obowiązkowi nadzoru albo, że szkoda powstałaby nawet wówczas, gdyby starannie wykonywała nadzór.

Wyłączenia odpowiedzialności rodziców czy opiekunów
Wyłączenie możliwości przypisania winy małoletniemu przed ukończeniem 13 lat nie oznacza automatycznie obciążenia odpowiedzialnością za wyrządzoną przez nich szkodę jego rodziców czy opiekunów. Za takie szkody odpowiedzialny jest tylko ten rodzic czy opiekun, kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad małoletnim i tylko wtedy, gdy nadzoru tego nie wykonywał starannie. Do sytuacji, w których opiekun (rodzic lub osoba sprawująca nadzór lub pieczę nad dzieckiem) nie poniesie odpowiedzialności za czyny swojego dziecka, można zaliczyć następujące przypadki: opiekun należycie wypełnił swoje obowiązki nadzoru, a zatem szkoda wyrządzona przez małoletniego nie wynika z jego zaniedbania; działanie dziecka nie było sprzeczne z prawem, czyli małoletni działał w swojej obronie czy też w stanie wyższej konieczności; dziecko przebywało w szkole lub w innej instytucji i znajdowało się pod opieką nauczyciela lub innych wyznaczonych osób; dziecko przebywało na kolonii i znajdowało się pod opieką wychowawcy; dziecko znajdowało się pod nadzorem opiekuna umownego; opiekunem umownym może być sąsiadka, która zgodziła się zająć dzieckiem, czy też wynajęta opiekunka do dziecka; rodzic został pozbawiony praw rodzicielskich, a jego dziecko przebywa pod opieką małżonka, znajduje się w rodzinie zastępczej lub domu dziecka; na mocy wyroku sądowego rodzic ma ograniczone prawa, a dziecko w chwili popełnienia czynu znajdowało się pod opieką współmałżonka; rodzice lub opiekunowie znajdują się w trudnej sytuacji finansowej i nie są w stanie pokryć wyrządzonych przez nieletniego szkód.

Odpowiedzialność za dzieci powyżej 13. roku życia
Inną kwestią jest odpowiedzialność małoletnich po ukończeniu przez nich 13 lat. Po osiągnięciu tego wieku, co do zasady, małoletniemu może przypisać winę, ale wtedy, gdy pozwala na to jego poziom rozwoju. Uznaje się, że nieletni, którzy przekroczyli wiek trzynastu lat, są już świadomi swoich działań i mogą przewidzieć ich skutki. Trzynastolatek powinien zatem wiedzieć, czym może skutkować nieostrożne przechodzenie przez jezdnię na czerwonym świetle czy gra w piłkę na podwórku między blokami. Nieletni w wieku od 13. do 18. roku życia, w świetle przepisów prawa, posiadają jednak ograniczoną zdolność do czynności prawnych i mogą odpowiadać za wyrządzoną szkodę stosownie do swojego rozwoju. Zdarza się bowiem, że niektóre dzieci rozwijają się psychicznie i fizycznie wolniej od swoich rówieśników. Z uwagi na fakt, że nie zawsze stopień rozwoju nieletnich odpowiada ich wiekowi i rozwojowi, nieletni sprawca może wykazać, że z uwagi na niedostateczne rozwinięcie umysłowe nie można przypisać mu winy. Może więc się zdarzyć tak, że za dziecko, pomimo przekroczenia przez nie wieku 13 lat, odpowiadać będą rodzice. W takim wypadku poszkodowany może domagać się naprawienia szkody od rodziców lub opiekunów takiego nieletniego. Zdarzy się to w sytuacji, kiedy dziecko jest nad wyraz dziecinne jak na swój wiek albo opóźnione w rozwoju emocjonalnym. W takiej sytuacji, rodzice lub opiekunowie mogą próbować uwolnić się od obowiązku odszkodowawczego wykazując, że szkoda powstała mimo starannego wykonywania przez nich nadzoru nad nieletnim.

Jeżeli jednak rodzić lub opiekun, przykładowo, zezwoli małoletniemu nie posiadającego wymaganych uprawnień do kierowania pojazdem na jazdę samochodem, to takiemu rodzicowi lub opiekunowi będzie można postawić zarzut rażącego niedbalstwa w nadzorze. I taka odpowiedzialność rodzica lub opiekuna będzie oparta na art. 96 § 1 oraz 105 § 1 Kodeksu wykroczeń.

Zatem, kwestia ustalenia wyłącznej winy małoletniego, który ma ukończone 13 lat, może być bardzo trudna i zależy od wielu czynników, m.in. okoliczności zdarzenia, poziomu rozwoju psychicznego dziecka, czy też dochowania należytego nadzoru nad dzieckiem przez opiekuna. Często spory te musi rozwiązywać sąd.

Bożena Kolba