Nowe prawo spadkowe

Co zmienia się w prawie spadkowym? Kiedy wejdzie w życie nowe prawo spadkowe? – pytają Czytelnicy Sztafety.

Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 15 listopada 2023 r., wprowadza zmiany w zakresie zasad dziedziczenia, które mają usprawnić postępowanie spadkowe oraz skrócić proces postępowania spadkowego. Nowe zapisy regulują kwestie związane z dziedziczeniem ustawowym. Zmiany polegają m.in. na: zawężeniu katalogu spadkobierców ustawowych poprzez wyłączenie z niego dalszych zstępnych dziadków spadkodawcy, czyli tzw. ciotecznych lub stryjecznych wnuków, a także wprowadzeniu nowych przesłanek niegodności dziedziczenia. Nowe przepisy dotyczące postępowania spadkowego weszły w życie od dnia 15 listopada 2023 roku i mają zastosowanie do spadków otwartych po dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej, czyli spadków po osobach zmarłych po tej dacie.

Ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych

Nowelizacja prawa spadkowego ograniczyła krąg spadkobierców ustawowych określony w art. 934 kodeksu cywilnego, czyli osób uprawnionych do dziedziczenia w przypadku, kiedy osoba zmarła nie zostawiła po sobie testamentu. Chodzi o spadkobierców osoby zmarłej w tzw. trzeciej grupie spadkowej, czyli dziadków. Dotychczas, w przypadku gdy nie było zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, spadek przypadał dziadkom w równych częściach, przy czym, gdy choć jedno z nich nie doczekało otwarcia spadku, jego udział przypadał jego zstępnym, czyli wujkom i ciotkom spadkodawcy. Jeśli dziecko któregoś z dziadków nie dożyło spadku, to udział spadkowy, który mu przypadał, przypadał jego dzieciom, czyli rodzeństwu stryjecznemu spadkodawcy. Obecnie, w wyniku nowelizacji prawa spadkowego,  krąg spadkobiorców ustawowych w tej grupie, czyli  trzeciej grupie spadkowej, zawężony został do dziadków, rodzeństwa rodziców spadkodawcy oraz ich zstępnych. W przypadku, kiedy nie będzie dziadków, ich dzieci i wnuków, sąd nie będzie szukał dalszych osób uprawnionych do dziedziczenia, tylko cały spadek przejmie gmina, w której spadkodawca mieszkał przed śmiercią.

Tak więc, zmiana prawa spadkowego nie wpływa na powołanie do spadku spadkobierców ustawowych pierwszego kręgu ( do których zaliczamy zstępnych i małżonka spadkodawcy), jak też spadkobierców drugiego kręgu (to jest małżonka oraz rodziców, rodzeństwo lub zstępnych rodzeństwa spadkodawcy) powołanych do spadku w przypadku braku zstępnych spadkodawcy. Dopiero, jeżeli żadna z wymienionych osób nie może być spadkobiercą, spadek przypada spadkobiercom ustawowym trzeciego kręgu, do których przed nowelizacją należeli dziadkowie spadkodawcy oraz ich zstępni (czyli dzieci dziadków, wnuki, prawnuki i dalsi zstępni), a po nowelizacji do spadków otwartych od 15 listopada 2023 r.  (czyli po osobach zmarłych po tej dacie),  w trzecim kręgu powołani będą dziadkowie, ich dzieci i wnuki, a wyłączeni od dziedziczenia zostaną dalsi zstępni dziadków spadkodawcy, czyli tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsze pokolenia.

Niegodność dziedziczenia

Zgodnie z art. 928 § 1 kodeksu cywilnego, spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia, jeżeli:

1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Od 15 listopada 2023 roku poszerzony został katalog sytuacji, które pozwalają uznać spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia, o dwie nowe przesłanki w postaci:

– uporczywego uchylania się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową,

-uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Na te dwie nowe przesłanki pozostali spadkobiercy będą mogli się powołać, jeśli spadkodawca zmarł po 15 listopada 2023 r.

Odrzucenie spadku w imieniu małoletnich dzieci

Kolejną zmianą w prawie spadkowym jest uproszczenie procedury odrzucenia spadku w imieniu małoletnich dzieci. Z uwagi na to, że dzieci nie posiadają pełnej zdolności do czynności prawnych, w ich imieniu muszą działać przedstawiciele ustawowi, najczęściej rodzice. Do tej pory w sytuacji, gdy rodzic chciał odrzucić spadek obciążony długami w imieniu dziecka, musiał przejść czasochłonną procedurę sądową. Nowelizacja prawa spadkowego wprowadza w tym zakresie zmiany. Poprzednio, rodzice, którzy uznali, że powinni odrzucić spadek w imieniu dziecka, musieli uzyskać przed złożeniem oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka, zgodę sądu opiekuńczego na odrzucenie spadku.

Od 15 listopada, zgodnie z nowym § 4 wprowadzonym do art. 101 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeśli dziecko zostało spadkobiercą dlatego, że jego rodzic odrzucił spadek, rodzic może odrzucić w imieniu dziecka spadek bez zgody sądu, jeśli spadek odrzuca w imieniu małoletniego jeden rodzic za zgodą drugiego, albo gdy rodzice mający władzę rodzicielską odrzucają go wspólnie w imieniu małoletniego  i spadek odrzucają też wtedy inni zstępni rodziców tego dziecka, np. jego rodzeństwo. Wówczas wystarczające będzie oświadczenie  o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka złożone przed notariuszem lub  w sądzie spadku, bez uprzedniej zgody sądu opiekuńczego.

Zmienione przepisy usuwają niepewność co do zaistniałej sytuacji, gdy sąd spadku nie zdążył odebrać oświadczenia rodzica o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka ze względu na upływ 6-miesięcznego terminu na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku, gdyż rodzic dziecka  oczekiwał na uzyskanie zezwolenia sądu opiekuńczego na złożenie takiego oświadczenia.

Zgoda sądu opiekuńczego lub sądu spadku będzie jednak wymagana w sytuacji, gdy dziecko jest powołane do dziedziczenia w pierwszej kolejności, np. po jednym ze swoich rodziców. W takiej sytuacji nie znajdzie zastosowania powyższa uproszczona procedura odrzucenia spadku. Ponadto, zgoda sądu opiekuńczego lub sądu spadku będzie niezbędna, gdy drugi rodzic, któremu przysługuje władza rodzicielska nie wyraża zgody na ww. czynności.

Zgoda na przyjęcie lub odrzucenie spadku wcześniej należała do sądu opiekuńczego. Od 15 listopada 2023 roku, w przypadku czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką, zwłaszcza przyjęcia lub odrzucenia spadku, zgoda w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, będzie wydawana przez sąd spadku.

Bożena Kolba