Zachowek na nowych zasadach

Z dniem 22 maja 2023 weszła w życie ustawa o fundacji rodzinnej, wprowadzająca zmiany w Kodeksie cywilnym dotyczące spadkobrania, szczególnie instytucji zachowku ( Dz.U. z 2023 r. poz. 326). Ustawa ta wprowadziła do systemu prawa zupełnie nową instytucję, tzw. fundację rodzinną. Wraz z nowymi przepisami, doszło też do zmian w prawie spadkowym. Nowe przepisy rozciągają się jednak na wszystkich, którym w testamencie zapisano duży spadek, jednocześnie pozbawiając go innych uprawnionych.

Zachowek to rodzaj zabezpieczenia rodziny spadkodawcy, jeśli spadkodawca postanowił zapisać cały swój majątek komuś innemu. Każdy ma prawo sporządzić testament i inaczej niż stanowi to kodeks cywilny podzielić swój majątek, np. zapisując go po połowie małżonkowi i synowi, pomijając drugiego niewdzięcznego syna. A więc to swego rodzaju substytut spadku i forma ochrony interesów majątkowych najbliższych członków rodziny zmarłego ( małżonka, dzieci, wnuków oraz rodziców), którzy nie zostali uwzględnieni w testamencie. Osoba taka, która została pominięta w testamencie, a która dziedziczyłaby ustawowo, gdyby nie został sporządzony testament, może wystąpić z powództwem przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia schedy, czyli rekompensaty zwanej zachowkiem, która należałaby się w przypadku dziedziczenia ustawowego. Tak więc zachowek i prawo do niego pojawia się dopiero wtedy, gdy jest testament.

Komu należy się zachowek? 

Katalog osób uprawnionych do żądania zachowku jest prawnie ograniczony. Osobami tymi są: zstępni spadkodawcy ( dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia z mocy ustawy, ale na skutek rozporządzeń spadkodawcy (testamentu, zapisów windykacyjnych, darowizn dokonanych za życia) nie otrzymali spadku, albo otrzymali go w niewystarczającej wysokości. Inne osoby spoza wymienionego powyżej kręgu nie będą mogły domagać się zapłaty zachowku. Uprawniony do zachowku może żądać wyłącznie zapłaty określonej kwoty pieniężnej od spadkobierców, którzy zamiast niego uzyskały prawa do spadku. Tytułem zachowku nie można zatem żądać określonych przedmiotów z majątku spadkowego. Oczywiście nie ma przeszkód, by strony zgodnie umówiły się na inne rozwiązanie, np. przekazanie określonego składnika majątku, np. samochodu, w zamian za zrzeczenie się prawa do zachowku.

Zachowek to wyrażona w ułamku część udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu, gdyby był powołany do dziedziczenia. To, jakiej wielkości jest to ułamek, zależy np. od wieku uprawnionego. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych przypadkach jest to 1/2 wartości w/w udziału spadkowego. Aby wyliczyć kwotę zachowku, trzeba ustalić tzw. substrat zachowku, co wymaga określenia czystej wartość spadku. Czysta wartość spadku to nic innego jak różnica pomiędzy wartością wszystkich praw należących do spadku, według stanu z chwili śmierci spadkodawcy i wartości z chwili orzekania przez sąd o zachowku, a sumą długów spadkowych, (z wyjątkiem tych, które wynikają z uczynionych zapisów i poleceń). Tak ustalony substrat zachowku mnoży się przez udział spadkowy stanowiący podstawę do jego obliczenia, a jej wynik wyraża kwotę należnego zachowku. Do zapłacenia zachowku zobowiązany jest spadkobierca, który został wyznaczony w testamencie jako spadkobierca.

Kogo dotyczą zmiany w prawie? 

Część nowelizacji przepisów dotyczy głównie właścicieli rodzinnych przedsiębiorstw, które mają chronić rodzinne firmy. Zdarzało się bowiem, że osoba dziedzicząca przedsiębiorstwo rodzinne musiała wypłacić zachowek w wysokości, która przekraczała jej możliwości finansowe w danym momencie. W takiej sytuacji niektórzy brali kredyt na spłatę zachowku pominiętym w testamencie spadkobiercom, inni z kolei decydowali się na sprzedaż części udziałów w firmie. W tych znowelizowanych przepisach znalazły się również zmiany, które dotkną wszystkich innych spadkobierców. Chodzi przede wszystkim o zmiany w wypłacaniu zachowku. Podobnie jak w przypadku osób dziedziczących firmy, innym spadkobiercom nie dziedziczącym firm rodzinnych, a np. mieszkanie, dom czy też inny wartościowy majątek również zdarzało się, że aby pokryć roszczenia z tytułu zachowku należnego spadkobiercom pominiętym w testamencie, musieli zaciągać kredyty lub sprzedać odziedziczony majątek.
Ustawa o fundacji rodzinnej dodaje do Kodeksu cywilnego nowy artykuł 997¹. Daje on spadkobiercy zobowiązanemu do wypłaty zachowku trzy nowe możliwości. Obowiązany do zapłaty zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku i zobowiązanego do jego zapłaty. Terminy rat nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat, a w wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin. W razie zaś ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku na wniosek osoby uprawnionej suma obniżki winna być zwrócona uprawnionemu.

Dotychczas zachowek płatny był jednorazowo, przez co spadkobiercy często stali przed koniecznością wypłaty w krótkim czasie dużych pieniędzy. Nowe przepisy o fundacji rodzinnej mogą ułatwić rozliczenie się z pominiętymi w testamencie spadkobiercami.

Jednakże należy pamiętać, że zmienione przepisy nie działają automatycznie. W momencie, gdy osoba uprawniona do zachowku wystąpi na drogę sądową o jego wypłacenie, spadkobierca będzie mógł złożyć wniosek o rozłożenie na raty lub obniżenie tej płatności. Ważne jest także to, że te nowe zasady stosuje się także do spraw o zachowek wszczętych i niezakończonych przed wejściem w życie ustawy o fundacji rodzinnej, a więc przed 22 maja 2023 r.

Przedawnienie roszczenia o zapłatę zachowku

Termin przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku wynosi 5 lat. Są dwa sposoby liczenia początku tego terminu, w zależności od tego, czy spadkodawca sporządził testament, czy nie. W przypadku, gdy testamentu nie było, termin przedawnienia należy liczyć od dnia  otwarcia spadku (czyli od śmierci spadkodawcy).  Gdy spadkodawca pozostawił testament 5 letni termin liczy się od dnia ogłoszenia testamentu. Kodeks posługuje się dwoma pojęciami: otwarcie spadku i ogłoszenie testamentu; jednakże oba pojęcia nie oznaczają tego samego. Moment otwarcia spadku to nic innego jak moment śmierci spadkodawcy. Ogłoszenia testamentu dokonuje w toku specjalnego postępowania sąd lub notariusz. Otwarcia i ogłoszenia testamentu można dokonać również w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku i wówczas sąd sporządza odrębny protokół z tej czynności. Jak widać, otwarcie i ogłoszenie testamentu to sformalizowana procedura, która może mieć miejsce nawet kilka lat po śmierci spadkodawcy.

Bożena Kolba

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz. U. z 2023 r. poz. 326).